Katarzyna II, znana również jako Katarzyna Wielka, była jedną z najbardziej wpływowych postaci w historii Rosji. Urodziła się jako Zofia Fryderyka Augusta 2 maja 1729 roku w Szczecinie, a swoje życie zakończyła 6 lub 17 listopada 1796 roku w Petersburgu. Jako księżniczka anhalcka, miała zaszczyt być żoną Piotra III, zaś po zamachu stanu stała się samodzielną cesarzową Wszechrusi i rządziła Imperium Rosyjskim przez 34 lata, od 1762 do 1796 roku.
W trakcie swojego panowania, Katarzyna II kontynuowała zarówno politykę, jak i reformy wprowadzone wcześniej przez Piotra Wielkiego. Zdobyła reputację silnej przywódczyni, polegając na doradcach oraz faworytach, takich jak Grigorij Potiomkin i Grigorij Orłow. Jej rządy były naznaczone szczególnym podejściem do polityki wewnętrznej, a Nakaz z 1767 roku stanowił istotny krok w kierunku absolutyzmu oświeconego w Rosji, definiując zasady polityki i system prawny.
Katarzyna II zrewolucjonizowała administrację, wprowadzając reformy podziału terytorialnego. W 1764 roku przeprowadziła sekularyzację dóbr duchownych oraz uwłaszczenie chłopów cerkiewnych, zmniejszając jednocześnie ich obowiązki wobec cerkwi. Również w 1775 roku ogłosiła Manifest o wolności gospodarczej, a w 1785 roku utworzyła Gramotę o prawach i wygodach miejskich, która oficjalnie ustanowiła stan mieszczański oraz wprowadziła samorząd miejski.
W kontekście szlachty, Gramota o prawach, wolności i przywilejach szlacheckich, również z 1785 roku, znacząco wzmocniła jej pozycję, co jednocześnie pogorszyło sytuację chłopów, którzy stali się obiektem handlu i utracili większość swoich praw. W odpowiedzi na powstanie chłopskie dowodzone przez Jemieljana Pugaczowa, cesarzowa wprowadziła surową politykę represji wobec wszelkich wyrazów niezadowolenia.
Katarzyna II uczestniczyła także w procesach rozbiorów Polski, co miało daleko idące konsekwencje dla historii regionu. Z reform, które przeprowadziła, można także wymienić reformę oświaty oraz utworzenie pierwszej szkoły dla dziewcząt w Rosji w 1764 roku. Z całą pewnością jest zaliczana do grona najwybitniejszych władców w historii Rosji.
Życiorys
Młodość
Katarzyna II, znana także jako Katarzyna Wielka, przyszła na świat 21 kwietnia 1729 roku, tuż przed trzecią nad ranem, w Szczecinie. Była dzieckiem księcia Christiana Augusta von Anhalt-Zerbst i Joanny Elżbiety z rodziny holsztyńskiej. Na chrzcie, które miało miejsce 23 kwietnia, nadano jej imiona Zofia Augusta Fryderyka. W 1745 roku, przebywając w Petersburgu, nawróciła się na prawosławie, zmieniając swoje imię na Katarzyna. Wkrótce potem, poślubiła Piotra Ulryka, księcia holsztyńskiego, który później stał się cesarzem, Piotrem III.
W czerwcu 1755 roku, podczas swojego pobytu w Petersburgu, Katarzyna poznała Stanisława Poniatowskiego, osobistego sekretarza brytyjskiego ambasadora Charlesa Hanbury Williamsa. W grudniu tego samego roku między nimi związał się romans, który był dobrze komentowany w towarzystwie. Mówiło się, że owocem ich relacji jest Anna Piotrowna, córka Katarzyny. Po zaledwie sześciu miesiącach rządów Piotra III, Katarzyna oraz jej zwolennicy, złożeni głównie z niezadowolonych żołnierzy, przeprowadzili zamach stanu, w wyniku którego Piotr III został zamordowany. Na tym tle, 9 lipca 1762 roku, Katarzyna objęła władzę w Rosji.
Władca Imperium Rosyjskiego
Jako cesarzowa, Katarzyna II działania rozpoczęła od potwierdzenia sojuszu z Królestwem Prus, kontynuując politykę „systemu północnego”, zapoczątkowaną przez Piotra I. Wzmocniła również dekret swojego poprzednika, dotyczący uprawnień szlachty, co zyskało jej sympatię w tym kręgu społecznym. W ciągu swojego długiego i wpływowego panowania wprowadziła liczne reformy, zarówno w sferze politycznej, jak i społecznej, które miały na celu wzmocnienie centralnej władzy i absolutyzmu. Jej rządy przyniosły poprawę życia chłopów cerkiewnych, mieszczan oraz rosyjskiej szlachty. W ciągu tego czasu terytorium Rosji znacząco się powiększyło, a liczba ludności wzrosła z 20 do około 35 milionów.
W 1785 roku Katarzyna wydała dwie Gramoty szlacheckie, które ustanawiały prawa i przywileje dla szlachty, oraz Gramotę miejską, tworząc stan mieszczański z własnym samorządem. Wprowadziła także politykę socjalną z inicjatywy Prikazu Dobra Publicznego (1775), rozwijając system edukacji poprzez fundowanie wielu szkół, w tym Instytutu Smolnego, pierwszego w historii Rosji miejsca nauki dla dziewcząt. Ponadto, była pionierką uprawy ziemniaków i zapoczątkowała plan osadzenia niemieckich kolonistów na Górnym Powołżu, przyznając im ulgi podatkowe oraz prawną ochronę. W Noworosji zlikwidowano także pańszczyznę, wprowadzając korzystniejsze warunki dla chłopów.
Między 1762 a 1767 rokiem w Rosji zrealizowano sekularyzację dóbr duchownych, kiedy to kościoły i klasztory przeszły na utrzymanie skarbu państwowego, co doprowadziło do przekazania ich majątków ziemskich, które obejmowały około 900 tysięcy poddanych. Chłopi otrzymali grunty na własność, jednak sytuacja ich kolegów z majątków szlacheckich znacznie się pogorszyła, pozbawiono ich wielu praw, co sprowadziło ich do rangi niewolników.
Ingerencje w sprawy polskie
Katarzyna II wykazywała znaczną aktywność na polu polityki polskiej. Po zgonie króla Augusta III w 1763 roku, przy wsparciu armii rosyjskiej, nowym królem Polskim został Stanisław August Poniatowski, wcześniej ulubieniec Katarzyny. Jego koronacja miała miejsce 25 listopada 1764 roku, w dniu upamiętniającym imieniny Katarzyny. W 1767 roku, częściowo z jej inspiracji, powstała w Radomiu Konfederacja Generalna, skierowana przeciwko królowi i reformom Familii, grupie Czartoryskich i Poniatowskich. Sejm konfederacyjny w latach 1767-1768 uchwalił tzw. prawa kardynalne, a rosyjski poseł Nikołaj Wasiljewicz Repnin doprowadził do tego, że gwarantem tych praw stało się Imperium Rosyjskie.
Na Sejmie Repninowskim, utrzymano dotychczasowe prawa szlacheckie oraz zaproponowano postulaty równouprawnienia dla innowierców. W odpowiedzi na te zmiany konserwatywna szlachta zawiązała konfederację barską w lutym 1768 roku, co doprowadziło do wojny domowej przeciwko królowi i Rosji w obronie wolności szlacheckiej oraz niepodległości Rzeczypospolitej. Po stłumieniu konfederacji w Barze, ich działania przeniosły się na Ukrainę, spodziewając się wsparcia od Imperium Osmańskiego. W tej sytuacji Katarzyna II miała niejednoznaczną rolę, najpierw przyjmując cichą pomoc, a później wspierając działania w celu stłumienia buntu.
Wykorzystując walki rosyjskie z konfederatami, Imperium Osmańskie 25 września 1768 roku wypowiedziało Rosji wojnę. Katarzyna II zasugerowała wtedy Stanisławowi Poniatowskiemu, by Rzeczpospolita dołączyła do walki z Osmanami, oferując mu również dowództwo nad rosyjskim wojskiem. Król odrzucił obie te propozycje. Wojna rosyjsko-turecka, pomyślna dla Rosji, zakończyła się korzystnym traktatem w 1774 roku, w wyniku którego znacznie powiększono rosyjskie terytoria na Krymie oraz uzyskano prawo do tranzytu przez Bosfor i Dardanele, co przyczyniło się do uniezależnienia Chanatu Krymskiego od Osmanów.
W kontekście zaangażowania Rosji w wojnę z Osmanami, król Prus Fryderyk II Wielki zaproponował podział Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Po pewnym wahanie Katarzyna II zgodziła się na ten rozbiór, co miało miejsce w Petersburgu w połowie 1771 r., a ambasador rosyjski Kaspar von Saldern miał za zadanie utrzymywać Polaków w nieświadomości.
Do podpisania traktatu rozbiorowego doszło 5 sierpnia 1772 roku, kiedy to Rosja zajęła obszary wokół Połocka, Witebska, Mohylewa oraz Orszy, utrzymując równocześnie protektorat nad resztą Rzeczypospolitej.
Powstania w Rosji
W czasie wojny rosyjsko-tureckiej, w styczniu 1773 roku, na Powołżu miało miejsce powstanie chłopskie, na czele którego stanął Jemielian Iwanowicz Pugaczow, podszywający się pod Piotra III, z zamiarem zdobycia zaufania wśród ludu chłopskiego. Mistyfikacja przyniosła entuzjastyczne poparcie ze strony wsi oraz robotników z uciążliwego życia na Uralu. Zbuntowana ludność, współpracując z Pugaczowem, zdobyła wiele miast, siejąc zamęt wśród szlachty. Powstanie trwało niemal trzy lata, a jego stłumienie nastąpiło dopiero po wojnie, dzięki oddziałom wojskowym Suworowa. Pugaczow został publicznie stracony w styczniu 1775 roku w Moskwie.
To powstanie ujawniło słabości w administracji tereny, co skłoniło Katarzynę II do przeprowadzenia reform administracyjnych. Zadecydowano o podziale państwa na 50 guberni, z których każda miała od 300 do 400 tysięcy mieszkańców, a następnie na powiaty. Określono również kompetencje urzędów zarządzających, sądowych i skarbowych. Szlachta zyskała więcej autonomii, a miasta otrzymały zachęty do rozwoju. Najważniejsze decyzje względem wojska i polityki zagranicznej pozostały pod kontrolą absolutnej władzy.
W 1785 roku wydano generalny przywilej dla rosyjskiej szlachty, który umocnił ich dominację nad chłopami oraz wzmacniał pozycję „szlachetnych” w imperium.
W Europie i Azji
W polityce zagranicznej Katarzyna II starała się zachować neutralność wobec konfliktów w Europie. Nie przyłączyła się np. do blokady handlowej Ameryki Północnej w trakcie wojny niepodległościowej. W tym samym czasie rosyjska dyplomacja koncentrowała się na Morzu Czarnym. W 1774 roku podpisano Traktat w Küczük Kajnardży, a w 1783 roku Rosja zmusiła chana krymskiego do abdykacji, zajmując Krym i inne terytoria chanatu.
Rozpoczęto intensywną kolonizację tych obszarów, przesiedlając dziesiątki tysięcy chłopów i zakładając nowe osady, jak Symferopol, Sewastopol czy Chersoń. Rozwój gospodarczy Krymu oraz północnego wybrzeża Morza Czarnego następował bardzo szybko. Aby osobiście ocenić postępy, cesarzowa zorganizowała w 1787 roku podróż do nowych ziem. Spotkała się w Kaniowie z królem Polski Stanisławem Poniatowskim, a w Chersoniu z cesarzem rzymsko-niemieckim, Józefem II Habsburgiem. Zarządca południowej Rosji, książę Potiomkin Taurydzki, ze względu na znaczenie wizyty, zadbał o odpowiednią oprawę tej podróży.
W XVIII wieku Rosja kontynuowała kolonizację północnej Azji. Do 1784 roku Rosjanie opanowali Kamczatkę oraz Półwysep Czukocki, a także zdobyli Alaskę. Wszędzie tam tworzono osady handlowe oraz forty.
W 1783 roku, na mocy traktatu gieorgijewskiego, przyjęto wschodnią Gruzję (Kartlię i Kachetię) pod rosyjską ochronę, która ostatecznie stała się częścią imperium w 1801 roku.
W 1787 roku, rozdrażnione utratą Krymu, Turcja wypowiedziała Rosji wojnę. Początkowo, pomimo trudności, rosyjskie siły odnosiły sukcesy. W tej sytuacji Szwecja postanowiła także wypowiedzieć wojnę Rosji. Jednak sytuacja zmieniła się na korzyść Rosji po 1789 roku. Od tego czasu Szwecja, a zwłaszcza Austria, wycofały się, a Turcja, po klęskach w Mołdawii i nad Dunajem, również rozpoczęła negocjacje pokojowe, co doprowadziło do podpisania traktatu z 1792 roku, potwierdzającego rosyjskie zdobycze.
Wojna polsko-rosyjska
Pozwoliwszy sobie na odpoczynek po wojnie z Turcją, Katarzyna II skierowała swoją uwagę ku zachodowi. W 1789 roku we Francji narastały nastroje rewolucyjne, a konserwatywne państwa, takie jak Wielka Brytania, Niderlandy, Austria i Prusy, tworzyły wspólną koalicję. W tym czasie w Polsce, podczas obrad Sejmu Wielkiego w Warszawie, uchwalono nową konstytucję. Po 1780 roku Polska nie miała prevalentnych sił rosyjskich, mimo że znajdowała się pod ich politycznym nadzorem. Zmiany w polskim ustroju, na wzór haseł rewolucji francuskiej, oraz zapowiedzi przekazania tronu po śmierci Stanisława Poniatowskiego były dla Katarzyny absolutnie nieakceptowalne. Wsparła zatem z pełnym zaangażowaniem konfederację targowicką, zawiązaną w maju 1792 roku przez polskich magnatów z celem obalenia Konstytucji 3 Maja oraz samego monarchy.
Początek wojny rosyjsko-polsko był tragiczny dla polskich wojsk, które nie potrafiły sprostać przeważającym siłom rosyjskim, które wkrótce zajęły większą część kraju, wraz z Warszawą. Z kolei siły pruskie zaanektowały województwo poznańskie. W kraju szereg działań podjęli konfederaci, jednak ich władza okazała się krótkotrwała. Na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II przeprowadzono II rozbiór Rzeczypospolitej w kwietniu 1793 roku, dzieląc Polskę między Rosję a Prusy, przyznając Rosji rozległe terytoria.
W marcu 1794 roku wybuchło powstanie kierowane przez generała Tadeusza Kościuszkę, które przerodziło się w wojnę z siłami rosyjskimi i pruskimi. Ostatecznie jednak powstanie kościuszkowskie zostało stłumione, a w 1795 roku nastąpił całkowity III rozbiór Polski, w wyniku którego Rosja zyskała Litwę, Grodzieńszczyznę oraz zachodnią część Wołynia.
Ostatnie lata
Katarzyna II miała w planach wystąpienie zbrojne przeciwko rewolucji francuskiej. Lata 1792-1795 okazały się niemożliwe do realizacji jej zamierzeń, z powodu zaangażowania w wojny, rozbiory oraz powstanie w Polsce. Dopiero w 1795 roku Rosja mogła przystąpić do koalicji antyfrancuskiej, zawiązanej przez zachodnie monarchie. Przygotowywano duży kontyngent wojskowy liczący 60 tysięcy żołnierzy, ale tempo przygotowań nie było alarmujące. Niestety, w trakcie tych działań, 17 listopada 1796 roku, Katarzyna II zmarła w Pałacu Zimowym w Petersburgu w wieku 67 lat. Prawdopodobnie przyczyną jej śmierci był wylew krwi do mózgu, współistniejący z pęknięciem pęcherzyka żółciowego.
Znana była z bogatego życia uczuciowego, czasem szeptano o jej licznych młodszych kochankach, którym często powierzała ważne funkcje w administracji. Po jej śmierci, władzę objął jej syn Paweł I (1754–1801). W 1787 roku została uhonorowana przez Stanisława Augusta Orderem Orła Białego, a wcześniej, w 1762 roku, otrzymała pruski Order Orła Czarnego.
Upamiętnienie
W historii można znaleźć wiele przykładów, kiedy wielkie postacie były upamiętniane poprzez nadawanie imieniem miast. Katarzyna II Wielka jest jednym z takich przypadków, w wyniku czego miasto Dniepr nosi jej imię.
W grudniu 2022 roku miało miejsce znaczące wydarzenie związane z tą czołową postacią, gdyż zdecydowano o zdemontowaniu pomnika Katarzyny II w Odessie. To działanie może być postrzegane jako symboliczny krok w rozrachunku z historycznymi dziedzictwem tej władczyni.
Genealogia
Genealogia Katarzyny II, znanej jako Katarzyna Wielka, jest niezwykle interesującym tematem. W jej życiu rodzinnym i dziedzictwie kryje się wiele fascynujących faktów, które możemy zobaczyć w poniższych tabelach.
| Jan Ludwik I von Anhalt-Zerbst Data urodzenia: 4 V 1656 Data śmierci: 1 XI 1704 | _ | Krystyna Eleonora von Zeutsch Data urodzenia: 5 VI 1666 Data śmierci: 17 V 1699 | _ | Krystian August Holstein Data urodzenia: 11 I 1673 Data śmierci: 24 IV 1726 | _ | Albertyna Fryderyka Data urodzenia: 1682 Data śmierci: 1755 | |||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||
| _ | Krystian August von Anhalt-Zerbst Data urodzenia: 29 XI 1690 Data śmierci: 16 III 1747 | _ | Joanna von Holstein Data urodzenia: 24 X 1712 Data śmierci: 30 V 1760 | _ | |||||||||
| _ | _ | _ | |||||||||||
| _ | _ | ||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
Rodowód Katarzyny II daje nam wgląd w jej pochodzenie, ukazując kluczowe postaci z jej rodziny oraz daty ich narodzin i śmierci. To właśnie te informacje mogą rzucić więcej światła na jej życie oraz wpływy, jakie miały na nią osoby z rodziny.
| _ | 1 Piotr III Romanow data urodzenia: 21 II 1728 data zgonu: 17 VII 1762 | Katarzyna II data urodzenia: 2 V 1729 data zgonu: 17 XI 1796 | 2 Grzegorz hrabia Orłow data urodzenia: 6 (17) X 1734 data zgonu: 13 (24) IV 1783 OO związek pozamał. | _ | |||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | 1 | _ | 1 | _ | 2 | _ | 2 | _ | _ |
| Paweł I data urodzenia: 1 X 1754 data zgonu: 24 III 1801 | Anna Piotrowna data urodzenia: 20 XII 1757 data zgonu: 19 III 1759 | Aleksiej hrabia Bobriński data urodzenia: 22 IV 1762 data zgonu: 2 VII 1813 | Elżbieta Aleksandrowa Aleksiejewa data urodzenia: 1761 data zgonu: 1844 | _ | |||||
W drugiej tabeli zgromadzone są dane dotyczące jej dzieci i bliskich, a także ważnych związków, które wpływały na politykę tamtych czasów. Warto zwrócić uwagę na znaczenie tych relacji w kontekście jej rządów i politycznych decyzji.
|
Ostatnia tabela przedstawia kilka kluczowych informacji dotyczących jej historii oraz rodziny, co pomaga zrozumieć, jak jej dziedzictwo wpłynęło na bieg historii Rosji oraz dynastii, z którą była związana.
Przypisy
- Carycę z brązu obalono w Odessie. Pomnik Katarzyny II przez wiele lat był nietykalny [online], Rzeczpospolita [dostęp 14.04.2023 r.]
- Richard R. Pipes, Истоки гражданских прав в России – год 1785, Москва: Московская школа политических исследований, 2010.
- Katarzyna II, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 15.08.2019 r.]
- Tony Brenton. The Ambassador, the Grand Duke, his Wife and her Lover. „History Today”. 58 (9), s. 14–19, wrzesień 2008.
- A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka. Prawda i mit, Warszawa 2012, s. 189.
- Największość badaczy skłania się do uznania Szczecina za miejsce narodzin Katarzyny II. A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka. Prawda i mit, Warszawa 2012, s. 40.
- Грамота на права, вольности и преимущества благородного российского дворянства – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 23.04.2017 r.]
- Jerzy Michalski, Stanisław August Poniatowski, w: Polski Słownik Biograficzny, Warszawa, Kraków 2002, t. XLI/4 s. 620.
- Baranowski B., Baranowski K.: Historia Gruzji. Warszawa, Wrocław: 1987, s. 121–122.
- Серчыков 1983, s. 36–37.
- Серчыков 1983, s. 125–127.
- Серчыков 1983, s. 161.
- Серчыков 1989, s. 9.
- Серчыков 1983, s. 288.
- Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763-1999, Warszawa 2000, s. 382.
- Николай Н. Павленко, Екатерина Великая, Москва: Молодая гвардия, 2006, s. 300–301.
- Б.Н. Миронов, Социальная история России периода империи (XVIII – начало XX w.), 2003.
- Екатерина II, Грамота на права и выгоды городам Российской империи, [w:] Полное собрание законов Российской империи с 1649 года, wyd. 1830, t. XXII, № 16187, 1785, s. 358–384.
- Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705-2008, 2008, s. 237.
Pozostali ludzie w kategorii "Szlachta i monarchia":
Maria Romanowa (1759–1828) | Zofia pomorska (1501–1568) | Filip I wołogoski | Heinrich Adrian von Borcke | Wilhelm Fryderyk WirtemberskiOceń: Katarzyna II Wielka