Centrum Dialogu „Przełomy”

---

Geneza

Po zakończeniu II wojny światowej, historia Pomorza Zachodniego uległa znaczącym przemianom, które były skutkiem decyzji podjętej podczas Konferencji w Poczdamie. W wyniku tej konferencji Niemcy, zamieszkujący te tereny, zostali zmuszeni do wysiedlenia, a w ich miejsce napłynęła ludność polska. Do 1989 roku, wskutek wyraźnych ograniczeń związanych z oficjalną historiografią PRL, mocno ideologizowanej i cenzurowanej, możliwości publikacji oraz szerzenia rzetelnych badań na temat historii regionu były niezwykle ograniczone. W Szczecinie istniała jedynie jedna instytucja muzealna, a mianowicie Muzeum Narodowe, które od 1970 roku prowadziło oddział historyczny w Ratuszu Staromiejskim.

Jednakże, wystawy w tym muzeum nie skupiały się na polskim dziedzictwie historycznym regionu. Po 1989 roku, w miarę jak Szczecin odgrywał istotną rolę w buncie przeciwko PRL, wśród elit intelektualnych i politycznych pojawiło się przekonanie, że znaczenie miasta w kontekście polskiej polityki historycznej zostało zignorowane, a jego historia jest mało znana. Taki stan rzeczy był szczególnie widoczny podczas obchodów 25-lecia Sierpnia ’80, gdzie Szczecin nie znalazł należytego uwzględnienia.

W odpowiedzi na te niedobory, Muzeum Narodowe w Szczecinie (MNS) podjęło wysiłki, aby zniwelować te luki w wiedzy o regionie. W latach 2002-2005 zorganizowano pierwsze eksponaty poświęcone tematyce wysiedleń Niemców oraz historycznym problemom Pomorza Zachodniego w gmachu przy Wałach Chrobrego, m.in. wystawę „Ojczyzna wielu”, oraz w 2005 roku wystawę „Codzienność historii w 60-lecie państwowości polskiej na Pomorzu Zachodnim”. Powierzchnie tych wystaw były znacznie większe niż powierzchnia wystawowa Ratusza Staromiejskiego, co ukazywało pilną potrzebę zorganizowania stałej ekspozycji dotyczącej historii Szczecina po 1945 roku.

W tym kontekście, dziennikarka Agnieszka Kuchcińska-Kurcz przedstawiła koncepcję powołania „muzeum przełomów”, instytucji mającej na celu popularyzowanie roli Szczecina w kluczowych momentach dla powojennej historii Polski. Pomysł ten zainicjował szerszą dyskusję społeczną na temat formy przyszłej instytucji, która ostatecznie uzyskała miano Centrum Dialogu Przełomy (CDP). W toku rozmów zderzały się różne propozycje – od instytucji o profilu naukowym i edukacyjnym po koncepcję rozszerzenia możliwości MNS.

W wyniku porozumienia pomiędzy władzami Samorządu Województwa Zachodniopomorskiego a Miastem Szczecin, uzgodniono lokalizację CDP na Placu Solidarności, a Muzeum Narodowe przejęło obowiązki inwestycyjne i operacyjne związane z Centrum. Ta decyzja miała kluczowe znaczenie, ponieważ inwestycja została wpisana przez marszałka województwa na listę projektów kluczowych, co umożliwiło otrzymanie finansowania bez konieczności przystępowania do przetargów. W 2009 roku Muzeum ogłosiło konkurs architektoniczny na nową siedzibę CDP, który wygrał Robert Konieczny ze swoją firmą KWK Promes. Prace budowlane ruszyły w 2012 roku, a w 2013 roku ustanowiono nowy dział MNS – Centrum Dialogu Przełomy, którego kierownikiem została ponownie Agnieszka Kuchcińska-Kurcz.

Idea wystawy wzbudziła wiele dyskusji wśród historyków oraz uczestników wydarzeń sierpniowych, w tym Andrzeja Milczanowskiego i Piotra Mynca. Wyjściowe punkty, które ją inspirowały, to zarówno koncepcja przedstawiona przez Agnieszkę Kuchcińską-Kurcz w 2005 roku, jak i dokument stworzony przez dr Małgorzatę Machałek „Scenariusz ekspozycji Centrum Dialogu «Przełomy»” (dostatniego punktu z lutego 2011).

Siedziba

Historia placu Solidarności

Na przełomie XIX wieku, w rejonie znajdującym się w pobliżu Königsplatz, obecnie znanego jako Plac Żołnierza, rozpoczęto budowę czteropiętrowych kamienic, które miały charakter mieszkalno-usługowy. Niestety, w wyniku bombardowań dokonanych przez brytyjskie lotnictwo, te budowle uległy zniszczeniu w nocy z 29 na 30 sierpnia 1944 roku. Po zakończeniu działań wojennych i przejęciu Szczecina przez Polaków w 1945 roku, nie podjęto decyzji o odbudowie zniszczonych obiektów, co skutkowało przekształceniem terenu w plac, który zaczął być stopniowo obsadzany zielenią.

Podczas lat 60. XX wieku na tym terenie utworzono plac zabaw dla dzieci. Wydarzenia z Grudnia ’70 zapisały się w historii tego miejsca, kiedy to strajkujący robotnicy próbowali wykorzystać znajdującą się tam łódź rybacką do sforsowania bramy Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa (ul. Małopolska 47). Niestety, w trakcie tych zajść milicja otworzyła ogień do robotników, co zaowocowało tragicznymi skutkami, w tym śmiercią szesnastu osób i ranieniem blisko stu innych.

Aktualnie plac Solidarności stanowi istotne miejsce pamięci, symbolizujące manifestację opozycji wobec reżimu komunistycznego. Aby uczcić jego znaczenie, 28 sierpnia 2005 roku odsłonięto Pomnik Ofiar Grudnia 1970, zaprojektowany przez Czesława Dźwigaja. Pomnik przedstawia postać „Anioła Wolności”, który trzyma koronę cierniową, a obok niego umieszczono tablicę z nazwiskami szesnastu poległych w tragicznych wydarzeniach grudnia 1970 roku.

Pawilon wystawowy

Ogłoszenie konkursu na projekt architektoniczny pawilonu wystawowego Centrum Dialogu „Przełomy” miało miejsce 30 czerwca 2009 roku. Zgłoszono 55 prac, a 30 września 2009 roku, komisja konkursowa zdecydowała się na projekt katowickiej pracowni KWK Promes, prowadzonej przez Roberta Koniecznego. Concepcja zakłada integrację przestrzeni placu Solidarności z dwukondygnacyjną konstrukcją budynku, przeważająca część której została zaprojektowana pod ziemią.

Budowa pawilonu rozpoczęła się w marcu 2012 roku i była wsparciem finansowym w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego, który pokrył 75% inwestycji, szacowanej na 27 milionów złotych. Uroczystość wmurowania aktu erekcyjnego pod budowę Centrum Dialogu „Przełomy” miała miejsce 30 sierpnia 2013 roku, z okazji 33. rocznicy podpisania Porozumień Sierpniowych. Akt ten zostały podpisany przez między innymi: Andrzeja Milczanowskiego – działacza opozycji demokratycznej, Olgierda Geblewicza – marszałka województwa zachodniopomorskiego oraz Lecha Karwowskiego, dyrektora Muzeum Narodowego w Szczecinie.

Koncepcja wizualna wystawy stałej

W styczniu 2013 roku ogłoszono konkurs na opracowanie koncepcji wizualnej ekspozycji Centrum Dialogu „Przełomy” w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Celem konkursu było określenie kierunku dla szczegółowego projektu plastyczno-przestrzennego oraz nadzoru autorskiego nad realizacją wystawy. Do rywalizacji stanęło dziewięć zespołów projektowych, a zwycięzcą okazało się Biuro Projektowo-Inżynierskie Redan sp. z o.o. ze Szczecina, które zostało wybrane 5 kwietnia 2013 roku.

Ekspozycja

Zespół ds. ekspozycji

W dniu 29 września 2010 roku, wskutek decyzji Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego, powołano specjalny zespół dedykowany wyborowi oraz opracowaniu tematów ekspozycji w Centrum Dialogu „Przełomy”. Grupa ta składa się z uznanych ekspertów, w tym:

• Lech Karwowski (dyrektor Muzeum Narodowego w Szczecinie),
• dr Eryk Krasucki (historyk Uniwersytetu Szczecińskiego),
• Agnieszka Kuchcińska-Kurcz (pełnomocnik Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego ds. Centrum Dialogu „Przełomy”),
• Andrzej Milczanowski (działacz opozycji demokratycznej),
• prof. Jan Maria Piskorski (historyk Uniwersytetu Szczecińskiego),
• prof. Edward Włodarczyk (historyk Uniwersytetu Szczecińskiego).

Warto zaznaczyć, że w skład zespołu nastąpiły zmiany, związane z rezygnacją Lecha Karwowskiego oraz prof. Edwarda Włodarczyka. Ich miejsce w kwietniu 2011 roku zajęli: dr Artur Kubaj (historyk IPN Szczecin) oraz Piotr Mync (działacz opozycji demokratycznej).

Założenia ekspozycji

Podstawą ekspozycji w Centrum jest motyw „przełomów”. Twórcy tej wystawy argumentują wybór tego tematu w następujący sposób: „Za «przełomy» przyjęliśmy momenty w dziejach, które: a) «stawiają w innym świetle wszystko to, co dotychczas było nam dobrze znane» (Karl Schlögel); b) są związane z budzeniem się świadomości oporu czy opozycji wobec systemu władzy w wymiarze szerszym (nie jednostkowym, ale grupowym)”.

Przestrzeń wystawiennicza została podzielona na kilka kluczowych sekcji:

• Część I. GENEZA – OBCY WŚRÓD SWOICH,
• Część II. GRUDZIEŃ ’70 / STYCZEŃ ’71 – Niepokorne miasto,
• Część III. SIERPIEŃ ’80 / GRUDZIEŃ ’81 – Droga do wolności,
• Część IV. SIERPIEŃ ’88 / CZERWIEC ’89 – Koniec i początek,
• Część V. WYSTAWY CZASOWE.

W każdej z tych części zaprezentowane zostaną różnorodne aspekty historyczne oraz społeczne, ukazujące wpływ istotnych wydarzeń na życie mieszkańców regionu oraz kształtowanie się ich tożsamości. Ekspozycja ma na celu nie tylko przedstawienie historii, ale także zainspirowanie do refleksji nad jej znaczeniem w kontekście współczesności.

Dotychczasowe działania

Działalność Centrum Dialogu „Przełomy” rozpoczęła się 30 września 2009 roku, kiedy to ogłoszono wyniki konkursu architektonicznego na budynek tegoż Centrum oraz uruchomiono stronę internetową projektu. Od momentu swojego powstania, instytucja ta podejmuje różnorodne działania w obszarze edukacji.

Wystawy stanowią znaczący element aktywności Centrum. W 2013 roku zorganizowano wystawę plenerową pod tytułem „Obrazy pamięci”.

W ramach wykładów i konferencji odbyły się liczne wydarzenia, w tym:

• konferencja popularnonaukowa: „W poszukiwaniu «ziemi obiecanej»” (2011),
• wykład prof. Antoniego Dudka: „Kulisy przełomu ustrojowego w Polsce w 1989 roku” (2012),
• wykład prof. Grzegorza Motyki: „Rzeź wołyńska. Jak przezwyciężyć polsko-ukraiński konflikt pamięci?” (2013).

Centrum regularnie organizuje debata publiczne, które obejmują:

• spotkanie dyskusyjne: „Mój wielki Szczecin – ludzie PRZEŁOMÓW” (2009),
• debata młodzieżowa: „Po co nam patriotyzm?” (2009),
• debata młodzieżowa „Made in PRL” (2010),
• debata: „Nie tylko Sierpień ’80. Polityka i historia” (2010),
• debata oksfordzka: „Stan wojenny – zło czy konieczność?” (2011),
• debata oksfordzka na Uniwersytecie Szczecińskim: „Akcja Wisła – z dziejów konfliktów polsko-ukraińskich” (2012),
• debata nad filmem „Nasze matki, nasi ojcowie” (2013),
• debata „Sierpień ’88. Pamięć świadków historii” (2013),
• debata: „Od sławy do niepamięci – dewaluacja mitu?” (2013),
• debata: „Peenemünde i Golm. Rakietowy ośrodek doświadczalny z obozem koncentracyjnym i cmentarz ofiar wojny. Korzenie i skutki wojny. Historyczna pamięć niemiecka czy międzynarodowa?” (2013).

W ramach lekcji historii przeprowadzono wiele zajęć, w tym:

• lekcja historii w Stoczni Szczecińskiej: „Historia – ludzie, miejsce, wydarzenia. 30. rocznica Sierpnia ’80” (2010),
• „Pomoc dla Polski” (2013),
• „Od słupa do traktatu” – lekcja historii nt. Sierpnia ’88 (2013),
• „Wokół Szczecińskiego Sierpnia ’88” (2013),
• spotkania z młodzieżą: „Cena wolności – lekcje demokracji” (2012).

Centrum także organizuje widowiska historyczne, do których zaliczamy:

• 65. rocznica przybycia na Pomorze Zachodnie transportów ze Wschodu (2011),
• inscenizację historyczną w 30. rocznicę ogłoszenia stanu wojennego (2011),
• bitwę o ulicę Dubois (2010),
• rekonstrukcję ataku marynarki wojennej na port z okazji 20. rocznicy Sierpnia ’88 (2008).

W ramach konkursów dla szkół, Centrum organizuje takie cele jak:

• Pamiętam Sierpień ’80. Świadkowie historii i ich świadectwa (2008),
• Grudzień ’70 genezą Sierpnia ’80. Świadkowie i ich świadectwa (2010),
• Wokół Szczecińskiego Sierpnia ’88 (2013).

Wydarzenia związane z rocznicami i akcjami promocyjnymi obejmują:

• obchody 30. rocznicy wprowadzenia w Polsce stanu wojennego (2011),
• premierę filmu: „Bezsenność” oraz debatę „Komu stawiać pomniki, kogo z nich zdejmować?” (2012),
• organizację obchodów 25. rocznicy Sierpnia ’88 (2013),
• premierę filmu: „Santa Rosa – odyseja w rytmie mariachi” (2013),
• event na ulicach Szczecina: „Wkrótce Szczecin będzie nasz” (2013),
• Grudzień ’70 (2010),
• Stan wojenny (2011),
• 20. rocznica III RP (2009),
• The Tall Ship’s Races (2013).

---

Oceń: Centrum Dialogu „Przełomy”

---