Archiwum Straży Granicznej

---

Formowanie i zmiany organizacyjne

W dniu 16 czerwca 1956 roku, na podstawie Zarządzenia dowódcy Wojsk Wewnętrznych nr 013/WW, powstało Centralne Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza. Jego siedziba zlokalizowana była w Kętrzynie, a jego etat wynosił nr 346/3. W 1959 roku instytucja ta przyjęła nową nazwę: Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza.

Kolejnym istotnym krokiem w historii organizacji było Zarządzenie nr 012 Komendanta Głównego Straży Granicznej, wydane 7 maja 1991 roku, dotyczące rozwiązania jednostek WOP oraz utworzenia nowych struktur w ramach Straży Granicznej. Na mocy polecenia Ministra Spraw Wewnętrznych, z dniem 16 maja 1991 roku, Archiwum WOP w Kętrzynie, istniejące na podstawie etatu nr 44/0177, zostało rozwiązane. W okresie „W” zatrudniono 9 żołnierzy i 6 pracowników cywilnych, a w okresie „P” również 9 żołnierzy i 6 pracowników cywilnych. Na jego podstawie utworzono Archiwum Straży Granicznej w Kętrzynie z nowym etatem nr 44/024, w którym pracowało 3 funkcjonariuszy oraz 8 pracowników urzędów państwowych.

W listopadzie 1995 roku, Komendant Główny Straży Granicznej podjął decyzję o przeniesieniu Archiwum SG z Kętrzyna do Szczecina. W tym celu przeznaczono budynek koszarowy nr 2 w kompleksie Pomorskiego Oddziału Straży Granicznej, położonym przy ulicy Żołnierskiej 4. Proces przenoszenia akt trwał aż do stycznia 2000 roku, kiedy to cztery konwoje samochodowe dostarczyły prawie 2,5 km dokumentów do specjalnie przystosowanych magazynów w Szczecinie.

W 2005 roku Archiwum Straży Granicznej stało się integralną częścią Biura Ochrony Informacji Niejawnych Komendy Głównej SG, co podkreśliło jego znaczenie w zakresie ochrony i zarządzania informacjami niejawnych.

Zadania Archiwum SG

Instytucja zajmująca się archiwizowaniem wypełnia kluczowe rolę w zakresie przyjmowania oraz gromadzenia, a także ewidencjonowania i udostępniania materiałów archiwalnych. Warto podkreślić, że archiwum działa jako jednostka przypisana do tzw. urzędów wiary publicznej. Jego głównym zadaniem jest wydawanie różnego rodzaju odpisów, wypisów oraz zaświadczeń, które mogą służyć jako podstawa do udokumentowania spraw związanych, na przykład, z emeryturami byłych funkcjonariuszy oraz pracowników cywilnych.

Oprócz wspomnianych zadań, archiwum angażuje się również w działania mające na celu popularyzację swojego zasobu oraz wspieranie działalności naukowej. Dzięki temu możliwe jest nie tylko zachowanie historycznych dokumentów, ale także rozpowszechnianie wiedzy o ich znaczeniu oraz zachęcanie do badań w dziedzinie historii.

Zasoby archiwalne

Na dzień 31 grudnia 2008 roku, zasób archiwalny Straży Granicznej obejmował 285575 jednostek aktowych, co odpowiadało 3747,97 mb akt. Tak obszerne źródło stanowi znaczący zapis historii oraz działalności tej instytucji.

Podzielony jest na trzy grupy

Pierwsza z grup gromadzi materiały formacji granicznych z lat 1918–1939. W jej skład wchodzą zespoły takie jak:

• Straż Graniczna (1918–1919),
• Wojskowa Straż Graniczna,
• Strzelcy Graniczni,
• Bataliony Etapowe,
• Bataliony Wartownicze,
• Straż Graniczna Górnego Śląska,
• Bataliony Celne,
• Straż Graniczna (1922–1923),
• Straż Celna (1921–1928),
• Korpus Ochrony Pogranicza,
• Straż Graniczna (1928–1939).

Łącznie znajduje się w niej 151 zespołów.

Druga grupa dotyczy dokumentacji Wojsk Ochrony Pogranicza z lat 1945–1991, która obejmuje zespoły takie jak:

• Dowództwo WOP,
• Szefostwo Służby Morskiej WOP,
• Samodzielna Eskadra Lotnictwa Rozpoznawczego WOP,
• Baza Remontowo-Techniczna Zaopatrzenia Okrętów i Kutrów WOP,
• Bałtycka Brygada WOP,
• Bałtycki Dywizjon Okrętów Pogranicza,
• Bieszczadzka Brygada WOP,
• Górnośląska Brygada WOP,
• Karpacka Brygada WOP,
• Kaszubska Brygada WOP,
• Kaszubski Dywizjon Okrętów Pogranicza,
• Lubuska Brygada WOP,
• Łużycka Brygada WOP,
• Mazurska Brygada WOP,
• Nadbużańska Brygada WOP,
• Podlasko-Mazurska Brygada WOP,
• Pomorska Brygada WOP,
• Pomorski Dywizjon Okrętów Pogranicza,
• Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Nr 39,
• Sudecka Brygada WOP,
• Centrum Szkolenia WOP,
• Podoficerska Szkoła Łączności WOP,
• Podoficerska Szkoła Samochodowa WOP,
• Podoficerska Szkoła Specjalistów Morskich WOP,
• Archiwum WOP.

Wreszcie, trzeci segment zasobów archiwalnych zawiera akta jednostek Straży Granicznej z lat 1991–2013, do których należą zespoły takie jak:

• Bałtycki Oddział SG,
• Morski Oddział SG,
• Kaszubski Oddział SG,
• Warmińsko-Mazurski Oddział SG,
• Podlaski Oddział SG,
• Nadbużański Oddział SG,
• Bieszczadzki Oddział SG,
• Karpacki Oddział SG,
• Śląski Oddział SG,
• Beskidzki Oddział SG,
• Sudecki Oddział SG,
• Łużycki Oddział SG,
• Lubuski Oddział SG,
• Pomorski Oddział SG,
• Nadwiślański Oddział SG,
• Nadodrzański Oddział SG,
• Centrum Szkolenia SG,
• Centralny Ośrodek Szkolenia SG,
• Ośrodek Tresury Psów Służbowych SG,
• Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych SG,
• Archiwum SG,
• Zbiór spuścizn, relacji i wspomnień,
• Registratura,
• Depozyt Łużyckiego Oddziału SG,
• Depozyt Pomorskiego Oddziału SG.

Dodatkowo, do zasobu archiwum wchodzą różnorodne zbiory, w tym akta specjalne, zdjęcia, nagrania magnetofonowe, filmy, mapy, kroniki oraz księgi honorowe i albumy. Warto także zaznaczyć, że materiały Stowarzyszenia Weteranów Polskich Formacji Granicznych oraz różne dokumenty registratury również są częścią tego zbioru.

Biblioteka podręczna archiwum gromadzi instrukcje, książki oraz opracowania dotyczące historii formacji granicznych, lokalnych dziejów oraz archiwistyki.

Struktura organizacyjna

Na dzień 30 grudnia 1998 roku, wprowadzono regulamin, który zdefiniował organizacyjną strukturę archiwum. Wśród kluczowych elementów tej struktury znajdowały się:

• kierownictwo archiwum,
• dział informacji archiwalnej,
• dział udostępniania i kwerend,
• dział opracowania zasobu,
• dział przechowywania i konserwacji akt,
• dział zbiorów specjalnych.

W początkach 2005 roku Archiwum Straży Granicznej zostało włączone w struktury Biura Ochrony Informacji Niejawnych Komendy Głównej Straży Granicznej. W wyniku tego przekształcenia, działów doczekały się sekcje, które zachowały swoje wcześniejsze nazwy oraz zakres obowiązków. Następnie, w 2007 roku, miała miejsce kolejna reorganizacja, która ponownie wpłynęła na strukturę archiwum.

Aktualnie, według stanu na 13 listopada 2023 roku, kierownikiem Archiwum SG jest płk SG Andrzej Klebeko, który pełni również funkcję zastępcy dyrektora Biura Ochrony Informacji Niejawnych Komendy Głównej SG. W skład archiwum wchodzą dwie główne jednostki:

• Wydział I Archiwum SG, zarządzany przez płk SG Arkadiusza Wilczurę, z zastępcą ppłk SG Arturem Ochalem. W jego skład wchodzą:
• Sekcja Informacji Archiwalnej, Udostępniania i Kwerend Wydziału I ASG, której kierownikiem jest Patryk Rybak,
• Sekcja Opracowania Zasobu Wydziału I ASG, kierowana przez Katarzynę Promońską.
• Wydział II Archiwum SG, dowodzony przez płk SG Piotra Ilcewicza, z zastępcą ppłk SG Danutą Cholewą.

Kierujący archiwum

W latach od 1956 do 2023, archiwum Straży Granicznej miało wielu kierujących, którzy mieli znaczący wpływ na jego rozwój i funkcjonowanie. Poniżej znajduje się lista osób, które pełniły tę funkcję:

• mjr Lucjan Pichliński (1956–1964),
• ppłk Adam Gnieciak (1964–1975),
• mjr Józef Włosik (1975–1980),
• mjr Stanisław Bobrowski (1980–1985),
• kpt. Waldemar Gnieciak (1985–1990),
• mjr dr Jerzy Prochwicz (1990–2000),
• płk SG dr Ryszard Techman (2000–2023),
• płk SG Andrzej Klebeko (2023–obecnie).

---

Oceń: Archiwum Straży Granicznej

---