Centrum (Szczecin)

---

Geografia

Położenie

Centrum, będące jednym z dziesięciu osiedli w szczecińskim rejonie Śródmieściu, pełni rolę jednostki pomocniczej gminy. Jego całkowita powierzchnia wynosi 1,03 km², co odpowiada zaledwie 0,34% powierzchni całego miasta. Teren ten graniczy od północy z Śródmieściem-Północą, od wschodu z Starym Miastem, na południu z Nowym Miastem, a z południowego zachodu z Śródmieściem-Zachodem.

Granice tego osiedla ustalone na podstawie uchwały obejmują:

• plac Zwycięstwa, aleję Wojska Polskiego,
• ulicę Wielkopolską,
• ulicę Jacka Malczewskiego,
• ulicę Jana Matejki, plac Hołdu Pruskiego, plac Żołnierza Polskiego,
• aleję Niepodległości, oraz plac Zwycięstwa.

W kontekście podziału fizycznogeograficznego, autorstwa Jerzego Kondrackiego, Centrum usytuowane jest w mezoregionie Wzniesienia Szczecińskie (313.26), który wchodzi w skład makroregionu Pobrzeże Szczecińskie. Z kolei Pobrzeże Szczecińskie to część podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego.

Środowisko

W roku 2016 stężenie benzopirenu w powietrzu Centrum wypadło w jednym z najwyższych zakresów w Szczecinie, osiągając wartość od 2,1 do 4,0 ng/m³. Z kolei poziom stężenia pyłu PM2,5 wyniósł od 17,5 do ponad 20,5 μg/m³, co również plasowało Centrum w czołówce miasta pod względem zanieczyszczenia powietrza. Co więcej, hałas na tym osiedlu osiągał poziom od 60 do ponad 75 dB, co czyniło to miejsce jednym z najbardziej narażonych na hałas w Szczecinie.

Historia

Próby likwidacji umocnień fortecznych

W dzisiejszym osiedlu Centrum znajduje się teren, na którym niegdyś ulokowany był fort Wilhelm, wzniesiony w 1735 roku. W połowie XIX wieku, w latach 50., rozpoczęto działania zmierzające do likwidacji zarówno fortu Wilhelma, jak i fortu Leopolda. Obie budowle stanowiły istotną przeszkodę dla rozwoju urbanistycznego oraz społeczno-gospodarczego miasta Szczecin. W październiku 1857 roku miała miejsce dyskusja podczas obrad specjalnej komisji zajmującej się wykupem terenów fortecznych, gdzie zrodził się spór między lokalnymi władzami a przedstawicielami prowincji. Miasto pragnęło zagospodarować te obszary na potrzeby różnych dziedzin, w tym dzielnic handlowo-portowych, natomiast prowincja opowiadała się za ich przekształceniem w tereny mieszkalne.

W tym czasie pruski architekt Edward Knoblauch wspierał propozycję, według której umocnienia forteczne miały zostać przeniesione na północ, aby umożliwić wytyczenie nowych ulic oraz przedłużenie już istniejących. Jednak w 1862 roku rząd pruski nie zgodził się na likwidację fortów w Szczecinie. Dwa lata później nadburmistrz Szczecina, Senfft von Pilsach, wystosował do pruskiego rządu list, w którym podkreślił, iż nadal utrzymywane umocnienia forteczne stanowią przeszkodę dla dalszego rozwoju Szczecina. W tych staraniach von Pilsach miał wsparcie ze strony premiera Otto von Bismarcka.

Rozwój urbanistyczny w XIX i XX wieku

W latach 1864–1874 prace nad planowaniem zabudowy terenów po fortach prowadził zespół w składzie: urbanista James Hobrecht, radca budowlany Konrad Krühl oraz Hermann Haken, nadburmistrz miasta. Zespół przygotował plan, który przewidywał utworzenie systemu wielobocznych placów z ulicami rozchodzącymi się promieniście. Układ ten miał być wzbogacony ogródkami przed budynkami. W 1873 roku pruski rząd formalnie rozpoczął działania na rzecz likwidacji fortów Leopolda oraz Wilhelma, co otworzyło drogę do budowy pierwszych kamienic. Na przykład, w 1877 roku powstała kamienica Hermanna Schulza.

W 1882 roku zmieniono układ urbanistyczny, przekształcając kształt Kaiser-Wilhelm-Platz z kwadratowego na okrągły. Podjęto również działania dotyczące utworzenia okrągłego Friedrich-Karl-Platz pomiędzy Kaiser-Wilhelm-Platz a Arndt-Platz, a także kwadratowego Augustaplatz pomiędzy Kaiser-Wilhelm-Platz a Königsplatz.

W latach 80. XIX wieku w obszarze König-Albert-Straße oraz Friedrich-Karl-Straße wzniesiono kamienice, a także intensyfikowano prace budowlane w latach 90. Przy Paradeplatz, Falkenwalderstraße oraz Barnimstraße zakończono budowę kwartałów. Dominację budynków akcentowały hełmy i szczyty, a do 1911 roku uformowano zabudowę okolice Kaiser-Wilhelm-Platz.

II wojna światowa

Okres II wojny światowej przyniósł szereg zniszczeń w obszarze dzisiejszego Centrum. Już w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943 roku w wyniku nalotu alianckiego zniszczeniu uległy Schiller-Realgymnasium, Katholische Johanniskirche, kamienica z restauracją Kaiserhallen znajdująca się w rejonie Kaiser-Wilhelm-Platz, część kamienic przy Falkenwalderstraße oraz budynek Finanzamt Stettin Nord. Następnie kolejny nalot 5 i 6 stycznia 1944 roku uszkodził zabudowę ulicy Kaiser-Wilhelm-Straße.

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1944 roku, w wyniku kolejnego bombardowania, zniszczono kwartały otaczające Politzerstraße oraz Grabowerstraße, jak również zabudowę Augustaplatz. W krótkim czasie, w nocy z 29 na 30 sierpnia, na miasto spadły bomby benzolowe i pojemniki z płynem zapalającym, które wywołały niszczącą burzę ogniową. Efekty tych nalotów spaliły całe kwartały we wschodniej części osiedla, z nielicznymi ocalałymi obiektami, takimi jak kamienica nr 34 przy Birkenallee. Na zakończenie wojny, pomiędzy lutym a marcem 1945 roku, teren Paradeplatz został ostrzelany przez artylerię radziecką.

Lata 50. XX wieku

Po niemal całkowitym zniszczeniu Starego Miasta, funkcje handlowo-usługowe zaczęły spełniać tereny osiedla Centrum. Ulica Kaiser-Wilhelm-Straße, teraz przemianowana na aleję Jedności Narodowej, była jedną z pierwszych zasiedlonych przez polską ludność oraz zyskała swoją pierwszą polską nazwę. Z dniem 7 października 1954 roku, uchwałą nr 670 Prezydium Rządu, utworzono osiedle Śródmieście.

W latach 1952–1954 zespół architektów, w skład którego weszli: Henryk Nardy, Witold Adamczyk oraz Emanuel Maciejewski, opracował projekt Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Na alei Jedności Narodowej oraz placu Lotników, na oczyszczonych z gruzów dobrze zaprojektowanych parcelach zbudowano pięciokondygnacyjne bloki socrealistyczne. Zakończenie tych prac miało miejsce w 1958 roku, były to pierwsze budynki mieszkalne w Szczecinie wzniesione po II wojnie światowej.

Pierwszy projekt „nowego centrum”

W latach 50. XX wieku zrodziły się koncepcje odbudowy terenów wokół modernizowanej alei Wyzwolenia. Planowano wytyczenie placu Centralnego, który miał być otoczony reprezentacyjnymi budynkami, w tym filharmonią, teatrem miejskim, wojewódzkim domem kultury, a także hotelem, kinem i domem towarowym. Na końcu tej dekady zmodyfikowano plan, ograniczając się tylko do budowy hali widowiskowo-sportowej, co również nie doczekało się realizacji.

Lata 1960–1989

Inwestycje w mieszkalnictwo i usługi

Przez lata 60. XX wieku nastąpiła odbudowa terenów Centrum, które uległy zniszczeniu podczas nalotów. Tak na przykład w 1960 roku przy narożniku alei Wyzwolenia oraz placu Żołnierza Polskiego wybudowano siedmiokondygnacyjny blok, znany z działalności sklepu Cepelia, według projektu H. Nardego. Dwa lata później, 1962 roku, przy narożniku ulicy Jagiellońskiej oraz alei Wojska Polskiego wzniesiono obiekt na podstawie projektu J. Karwowskiego. W 1963 roku nastąpiła budowa bloków mieszkalno-usługowych przy al. Wyzwolenia 37–47 oraz 25–35 na podstawie planów H. Nardego.

W kolejnych latach przestały być realizowane projekty dostosowane pod względem wysokości i skali do istniejących kamienic. W latach 1963-1965 zbudowano pierwsze powojenne punktowce, ulokowane na narożniku ulicy Rayskiego oraz ulicy Śląskiej, a także na skrzyżowaniu ulicy Rayskiego i ulicy Piłsudskiego. Bloki te, ośmiopiętrowe, wyraźnie dominowały nad przedwojenną zabudową. Ich projekt wykonał szczeciński architekt Tadeusz Ostrowski.

Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku, w okolicy skrzyżowania alei Jedności Narodowej i placu Żołnierza Polskiego, zbudowano kolejne punktowce według koncepcji Aliny Bursze, Teodora Bursze, Stanisława Płoskiego i Romana Szymborskiego. W 1963 roku ogłoszono również konkurs na sposób zagospodarowania parcel powstałych po wyburzeniu zniszczonych kamienic przy alei Wojska Polskiego. Zwycięzcami konkursu zostali szczecińscy architekci Wacław Furmańczyk i Witold Jarzynka, którzy zaprojektowali 10-piętrowe bloki.

W latach 1967–1972 przy placu Rodła powstał galeriowiec Mozaika według projektu R. Frydy-Karwowskiej, a w 1971 roku przy ulicy Wielkopolskiej wzniesiono punktowiec stworzony przez T. Ostrowskiego. Na rynku usługowym także pojawiały się nowe inwestycje, takie jak pawilon Cezasu (wybudowany w latach 1967–1969, projekt M. Rąbek), kombinat Kaskada (1962) oraz Hotel Neptun (1972–1984). Pomimo wcześniejszych działań, planujący wyburzenia zachowanych kwartałów kamienic ostatecznie zrezygnowali z tego zamiaru, natomiast te zaczęto remontować, niekiedy bez odtwarzania detali, które uległy zniszczeniu w wyniku bombardowań lub pożarów.

Inwestycje komunikacyjne

W końcu lat 70. i początku 80. XX wieku przekształcono układ komunikacyjny wschodniej części osiedla. Likwidacji uległ przedwojenny zadrzewiony trójkątny plac, zlokalizowany u zbiegu ulic Piłsudskiego, Roosevelta oraz Jaromira. Ulicę Piłsudskiego połączono z ulicą Roosevelta oraz Matejki, tworząc nową aleję Wyzwolenia. Na skrzyżowaniu alei Wyzwolenia oraz ulicy Piłsudskiego utworzono plac Rodła, a dodatkowo, od placu Żołnierza Polskiego do placu Rodła rozbudowano aleję Wyzwolenia o nową jezdnię na wschód.

Drugi projekt „nowego centrum”

W latach 70. XX wieku wrócono do pomysłów zabudowy wolnych parcel wschodniej stronie ulicy Roosevelta. Architekci Andrzej Skopiński oraz Witold Jarzynka zaprojektowali nowy centrum Szczecina, które miało się składać z dwóch wieżowców o wysokości 30 i 38 pięter, połączonych na placu Rodła, budynku handlowo-usługowego przypominającego poustawiane jedna na drugiej szuflady oraz podziemnego parkingu na dwóch poziomach. Za zamysłem „szufladkowca” planowano postawienie trzech jedno wieżowców po 20 pięter, które miały skupić dyrekcję Stoczni Szczecińskiej imienia Adolfa Warskiego. Również te plany pozostały jedynie na papierze.

Po roku 1989

Nowe inwestycje budowlane

Po transformacji systemowej w Polsce przywrócono podział administracyjny miasta na dzielnice i osiedla, tworząc osiedle Centrum. Proces zagospodarowywania dotąd pustych parcel w Centrum rozpoczął się. 12 grudnia 1990 roku przy pl. Rodła wmurowano kamień węgielny pod budowę wieżowca Pazim, zaprojektowanego przez Miroslava Genga oraz Ivo Majorunca. Odtąd ten obiekt stał się pierwszą nową budowlą zajmującą wcześniej niezagospodarowany teren na alei Wyzwolenia. Oddanie budynku do użytku miało miejsce w listopadzie 1992 roku. W bezpośrednim sąsiedztwie powstał biurowiec Pomeranus, który zrealizowano dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, usytuowany przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Matejki.

W latach 2007–2010 przy ulicy Piłsudskiego 27 wybudowano nową kamienicę, która stała się pierwszym obiektem w stylu postmodernistycznej retrowersji. Od kwietnia 2022 roku na terenie osiedla Centrum, w zmodernizowanym budynku dawnej przychodni lekarskiej i liceum, urządza się Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego.

Rewitalizacja zabudowy kamienicznej

W 1992 roku stworzono Strategię Renowacji Śródmieścia Szczecina, która została przegłosowana przez Radę Miasta w roku 1993. Pięcioletni proces pilotażowy miał być podzielony na modernizację kwartału nr 27 (osiedle Turzyn) z realizacją obligatoryjnej części przez miasto, natomiast pięć kwartałów w Centrum miało działać w ramach spółki z prywatnym inwestorem. Zgadza się, w 1993 roku Szczecińskie Centrum Renowacyjne (SCR) podpisano umowę z norweską firmą URGN, lecz w 1998 roku została ona rozwiązana z powodu braku realizacji planu rewitalizacji. Wkrótce po tym nastąpiła umowa z American Retail System.

W styczniu 2002 roku rozpoczęto renowację kamienic w kwartale nr 22, przedzielonym ulicą Bogusława, a także ulicą Wojska Polskiego oraz Jagiellońskiej. Prace remontowe obejmowały między innymi wyburzenie oficyn, modernizację dachu, wnętrz i fasad oraz wymianę elementów okiennych i drzwiowych. Projekt został zakończony w 2008 roku. Jako następny w kolejce do rekonstrukcji był kwartał nr 21, ograniczony ulicą Jagiellońską, Bogusława X, Bałuki oraz Śląską; prace planowano na zakończenie w 2015 roku, jednak szybko zatrzymano postępy, a w 2012 cztery kamienice sprzedano prywatnemu inwestorowi ze Szwecji. W lipcu 2013 roku SCR zakończono działalność, a jego majątek przekazano TBS Prawobrzeże. Natomiast w 2020 roku TBS sprzedał ponownie kamienice wymagające remontu i zadeklarował chęci zbycia pozostałych udziałów.

Modernizacja ulic

W latach 1998–2000 przekształcono odcinek ulicy Bogusława, zamykając go dla ruchu pieszego i tworząc strefę spacerową, potocznie nazywaną Deptakiem Bogusława. W kolejnych latach projektowano przekształcenie w strefę pieszą dla ulic Rayskiego, Monte Cassino oraz Jagiellońskiej, gdzie miały powstać nowe obiekty, z pl. Zamenhofa jako centralnym punktem „deptaku gwiaździstego”. Finalnie, pomysł ten zrealizowano, ograniczając się jedynie do przebudowy jednej ulicy.

W latach 10. i 20. XXI wieku modernizacja ulic na terenie Centrum miała połączony charakter z wprowadzeniem większej ilości zieleni, małej architektury, stylowych nawierzchni i oświetlenia oraz uspokojeniem ruchu. W roku 2015, w ramach miejskiego programu „Zielone Przedogródki Szczecina”, odtworzono historyczny wygląd klombów przed kamienicami przy alei Jana Pawła II. W 2017 roku wyremontowano ulicę Jagiellońską na odcinku od alei Wojska Polskiego do placu Zamenhofa włącznie. Na początku 2020 roku przeprowadzono przetarg na remont alei Jana Pawła II, z placu Grunwaldzkiego w stronę ulicy Felczaka. Prace zakończono 1 kwietnia 2022 roku. W 2020 ogłoszono przetarg na przebudowę alei Wojska Polskiego, rozciągającej się od placu Zwycięstwa do placu Szarych Szeregów. W ramach tych czynności wprowadzono m.in. strefę tempo 30, posadzono drzewa Platany i krzewy ozdobne oraz wymieniono nawierzchnię chodników, jak i jezdni, podkreślając historyczny fragment torowiska tramwajowego.

Architektura i urbanistyka

Architektura

Obszar, który dzisiaj znany jest jako Centrum, przed wybuchem II wojny światowej charakteryzował się praktycznie całkowitym zainwestowaniem kamienicami w stylu eklektycznym oraz secesyjnym. Niestety, wskutek intensywnych bombardowań, większość z tych budynków, szczególnie na zachód od ulicy Śląskiej (między ulicą Wielkopolską a placem Grunwaldzkim) oraz od alei Jana Pawła II (między placem Grunwaldzkim a placem Żołnierza Polskiego), została doszczętnie zniszczona. Po wojnie pozostały tylko wypalone ruiny, które z czasem rozebrano, pozostawiając jedynie lepiej zachowane budowle. W latach 50. XX wieku powstały nowe bloki mieszkalne w stylu realizmu socjalistycznego, takie jak Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa, a już od początku lat 60. zaczęto stawiać wyłącznie budynki w stylu modernistycznym. Wschodnia część osiedla poniosła znacznie mniejsze straty, zatem zachowało się tutaj wiele kamienic, w tym i te z oryginalnym wystrojem elewacji oraz dachu.

Na uwagę zasługują między innymi dwie kamienice w stylu neogotyckim przy ulicy Wielkopolskiej 15 i 16, secesyjna kamienica przy ulicy Wojciecha 1 oraz eklektyczna kamienica Mintza. W latach 60. XX wieku, na wolnych parcelach, zbudowano wielokondygnacyjne bloki w stylu modernizmu. Natomiast od lat 90. XX wieku, na dotychczas niezabudowanych działkach całego osiedla, zaczęły powstawać nowe budynki mieszkalne w stylu postmodernizmu, które mniej lub bardziej nawiązują do zachowanej zabudowy kamienicznej.

Urbanistyka

Plan urbanistyczny obszaru Centrum wyróżnia się placami gwiaździstymi oraz ulicami promieniście rozchodzącymi się od nich. Na osi ulicy Piłsudskiego znajdują się trzy główne place: Grunwaldzki, Odrodzenia i Szarych Szeregów. Wzdłuż alei Wojska Polskiego zlokalizowany jest plac Zgody, natomiast na osi alei Jana Pawła II (oprócz placu Grunwaldzkiego) znajduje się kwadratowy plac Lotników. Dodatkowo, pomiędzy placem Grunwaldzkim a placem Zgody istnieje półkoliste skrzyżowanie, z ulicami wybiegającymi promieniście, które po zakończeniu II wojny światowej nazwano placem Ludwika Zamenhofa.

W 1978 roku, w wschodniej części dzisiejszego osiedla, przeprowadzono istotne zmiany w układzie urbanistycznym. Zlikwidowano szereg ulic, których zabudowa wskutek bombardowań została całkowicie zniszczona. Oprócz tego, w tym samym czasie poszerzono oraz zmieniono przebieg alei Wyzwolenia oraz wytyczono nowy plac Rodła.

Zabytki i obiekty historyczne

Na terenie Centrum znaleźć można liczne obiekty, które zostały wpisane do rejestru zabytków, w tym:

• Pałac Ziemstwa Pomorskiego zbudowany w latach 1890–1892,
• Gmach Dyrekcji Poczty przy al. Niepodległości z 1905 roku,
• Kamienica przy ul. św. Wojciecha 1, która powstała w latach 1902–1903,
• Kamienica przy al. Jana Pawła II 11,
• Budynek przy al. Jana Pawła II 37–37a,
• Kamienica przy ul. Piłsudskiego 7 z 1894 roku,
• Kamienica przy ul. Śląskiej 38 z 1892 roku,
• Kamienica przy ul. Malczewskiego 34,
• Kamienica przy ul. Bałuki 12,
• Kamienica przy ul. Bałuki 24,
• Kamienica Augusta Mintza z 1898 roku (al. Jana Pawła II 42),
• Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1913–1919 (pl. Zwycięstwa 3),
• Bazylika św. Jana Chrzciciela z 1890 roku (ul. Bogurodzicy 3a),
• Pomnik Bartolomeo Colleoniego na placu Lotników.

Pomniki i tablice pamiątkowe

Na obszarze tego osiedla znajdują się również różnego rodzaju pomniki oraz tablice pamiątkowe, w tym:

• Tablica pamiątkowa poświęcona Czesławowi Piskorskiemu (ul. Mazurska 21),
• Tablica pamiątkowa poświęcona Henrykowi Ostachiewiczowi (al. Jana Pawła II 41),
• Tablica pamiątkowa poświęcona Romanowi Łyczywkowi (ul. Rayskiego 23),
• Tablica pamiątkowa poświęcona Domowi Polskiemu (ul. Małopolska 3b),
• Rzeźba Labirynt, obecnie w stanie ruiny (plac Zwycięstwa),
• Ławeczka Jana Czekanowskiego (plac Władysława Andersa),
• Pomnik Rodła (plac Rodła),
• Kompozycja Skrzydła (plac Grunwaldzki),
• Kompozycja Ptaki (plac Grunwaldzki),
• Kompozycja Muszla (al. Jana Pawła II),
• Kompozycja Para (al. Jana Pawła II),
• Kompozycja Stare i Nowe (al. Jana Pawła II),
• Kompozycja Wiosna (al. Jana Pawła II),
• Kompozycja (plac Lotników),
• Ptaki (plac Lotników),
• Ptak (plac Lotników).

Warto wspomnieć, że niektóre pomniki już nie istnieją, jak na przykład Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej (al. Jana Pawła II) oraz Pomnik Wilhelma I (pl. Żołnierza Polskiego).

Demografia

W latach 2010–2015 osiedle Centrum w Szczecinie charakteryzowało się najwyższym wskaźnikiem wyludnienia w mieście, gdzie liczba mieszkańców zmniejszyła się o 11,32%. W tym czasie również znaczący odsetek ludzi w wieku produkcyjnym pozostawał bez pracy; wysoki udział długotrwale bezrobotnych wynosił 3,28%. Osoby o niskim poziomie wykształcenia, czyli najwyżej z gimnazjalnym, tworzyły znaczną część bezrobotnych, osiągając wartość 34,25% całej populacji bezrobotnych.

Bezpieczeństwo mieszkańców także pozostawiało wiele do życzenia – liczba przestępstw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 43,8, co jednoznacznie klasyfikowało Centrum jako jedno z bardziej zagrożonych osiedli w Szczecinie.

W roku 2024 populacja osiedla Centrum wynosiła 14 665 mieszkańców, co stanowiło 4,2% całkowitej ludności Szczecina. To osiedle pozostawało wówczas najludniejszym miejscem w dzielnicy Śródmieście. Gęstość zaludnienia na poziomie 14 238 osób/km² znacznie przekraczała średnią gęstość w mieście, która wynosiła 1174 osoby/km².

Wiek mieszkańców Centrum również odzwierciedlał społeczne tendencje: w osiedlu dominowały osoby w przedziale wiekowym 20–60 lat, natomiast najmniej liczebną grupę stanowili młodsze osoby poniżej 19 roku życia.

W celu lepszego zobrazowania struktury demograficznej mieszkańców Centrum, poniżej przedstawiamy tabelę:

Okres/ l. osób	Wiek przedprodukcyjny (0–19 lat)	Wiek produkcyjny (20–60 lat)	Wiek poprodukcyjny (powyżej 60 lat)	Łącznie
Ogółem	2126	7512	5027	14 665
Kobiety	1006	3795	3079	7880
Mężczyźni	1120	3717	1948	6785

Na podstawie danych z Portalu systemu informacji przestrzennej miasta Szczecin, możemy stwierdzić, że ludność tego osiedla wykazuje charakterystyczne cechy związane z zachodzącymi zmianami demograficznymi w mieście.

Oświata

W 2023 roku osiedle Centrum w Szczecinie oferuje różnorodne placówki oświatowe, które służą mieszkańcom i ich dzieciom. W skład tych instytucji wchodzą:

• Przedszkola i żłobki:
• Żłobek nr 6 „Muchomorek” (ul. Mazowiecka 11-12),
• Żłobek nr 7 „Jarzębinka” (ul. Podhalańska 1-3),
• Przedszkole Publiczne Nr 41 (ul. Podhalańska 5/6),
• Niepubliczne Przedszkole „Jutrzenka” (ul. Mazowiecka 2).

• Zespoły szkół:
• Szkoła Podstawowa nr 54 im. Janusza Korczaka (ul. Rayskiego 9),
• Centrum Mistrzostwa Sportowego (ul. Mazurska 40),
• Sportowa Szkoła Podstawowa,
• Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego.

• Szkoły średnie:
• Technikum Informatyczne SCI (ul. Mazowiecka 13).

Interesującym świadectwem historii oświaty w tej okolicy jest gmach, który wzniesiono w latach 1879–1881 przy Schillerstraße 6 dla Städtische Realschule, późniejszego Schiller-Realgymnasium. Ten budynek został w znacznym stopniu uszkodzony podczas bombardowań Szczecina – najpierw w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943 roku, a następnie w nocy z 16 na 17 sierpnia 1944 roku. Wobec poważnych zniszczeń, nie został on nigdy odbudowany.

Kolejny ważny budynek powstał w latach 1905–1906 przy Friedrich-Karl-Straße 42, gdzie ulokowano Dr. Gesenius Höhere Töchterschule. Niestety, około 20 lat później, został on rozebrany. W jego miejscu między 1927 a 1928 rokiem wzniesiono modernistyczny gmach nr 40-42, gdzie mieściła się szkoła Gesenius-Wegener-Oberlyzeum, powstała w 1915 roku w wyniku połączenia wcześniejszych instytucji. Po zniszczeniach wojenno-wojennych, budynek przekształcono na przychodnię lekarską, a od stycznia 2022 roku jest siedzibą Urzędu Marszałkowskiego.

Na tyłach Gesenius-Wegener-Oberlyzeum, przy Schillerstraße 14-15, mieścił się również trójskrzydłowy gmach szkoły podstawowej Carl-Loewe-Schule. Niestety, również on padł ofiarą nalotu bombowego w sierpniu 1944 roku i nigdy nie został odbudowany.

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

Północna część centrum Szczecina znajduje się pod opieką komisariatu Policji Szczecin-Niebuszewo, natomiast jego południowa część jest obsługiwana przez komisariat Szczecin Śródmieście. Granica, która oddziela te dwa obszary, przebiega ulicą Jagiellońską.

Całe osiedle znajdujące się w tym rejonie podlega Oddziałowi Śródmieście Straży Miejskiej w Szczecinie, co zapewnia mieszkańcom dodatkowy poziom bezpieczeństwa. Warto również zaznaczyć, że Centrum jest w zasięgu rejonu działalności Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej nr 1 Państwowej Straży Pożarnej, co oznacza, że w razie potrzeby wsparcie w sytuacjach kryzysowych jest łatwo dostępne.

Na ul. Świętego Wojciecha 7 mieści się natomiast SPSZOZ „Zdroje”, oferujący usługi zdrowotne, co w znaczący sposób wspiera dostępność do opieki socjalnej w tym obszarze.

Kultura

Na terenie osiedla funkcjonują dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie, a są to: filia nr 20 mieszcząca się przy ulicy Śląskiej 21 oraz filia nr 28 przy pl. Lotników 7. Warto zaznaczyć, że Centrum jest miejscem, w którym swoją siedzibę ma nie tylko Teatr Otwarty, ale również Teatr Mały, Muzeum Szczęścia oraz wiele galerii sztuki. Dodatkowo, w tej części miasta znajdują się dwa kluby szachowe, co znacząco wpływa na kulturalny charakter osiedla.

W Centrum Handlowo-Rozrywkowym Galaxy działa od 2004 roku Multikino, które dysponuje 486 miejscami siedzącymi. To miejsce stanowi istotny punkt w ofercie rozrywkowej Centrum, przyciągając zarówno mieszkańców, jak i turystów, oferując im dostęp do różnorodnych wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych.

Religia

W obszarze osiedla Centrum, odbywają się modlitwy w czterech parafiach kościoła rzymskokatolickiego: św. Jana Chrzciciela, Najświętszego Serca Pana Jezusa, św. Dominika oraz Świętej Rodziny. Te wspólnoty stanowią ważny element życia religijnego w tej części Szczecina.

Kościół św. Jana Chrzciciela, usytuowany przy ulicy Bogurodzicy, ma status najstarszej świątyni w Centrum. Jego konsekracja miała miejsce 30 września 1890 roku. Przez długi czas, aż do 1931 roku, pełnił funkcję jedynego katolickiego kościoła w Szczecinie, zanim poświęcono nieistniejący już kościół Chrystusa Króla, który znajdował się na Łasztowni. Wśród wiernych obecnych w tej świątyni znaleźć można było również Polaków, a co czwartą niedzielę odbywały się nabożeństwa w języku polskim. W 1954 roku stał się on częścią parafii św. Jakuba Apostoła, a od 5 marca 1974 roku przynależy do parafii św. Jana Chrzciciela.

Budynek ewangelickiego kościoła garnizonowego, dziś znanego jako Najświętszego Serca Pana Jezusa, został ukończony w 1919 roku. Przed 1945 rokiem służył jako ewangelicki kościół garnizonowy. Po wojnie stał się pierwszą czynną świątynią w Szczecinie. Na początku kościół ten był częścią parafii św. Jana Chrzciciela, ale 5 marca 1974 roku, nastąpiło wydzielenie i powołanie do życia istniejącej obecnie parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa.

W okresie przed II wojną światową jej poszczególne ulice (m.in. ulica Podhalańska) były świadkami obecności kaplicy metodystów, co wzbogacało religijną mozaikę tego obszaru. Od 1995 roku, przy ulicy Bogusława 3, znajduje się najstarsza w Szczecinie świątynia buddyjska Sanboin.

Sport i rekreacja

W Centrum w Szczecinie dostępna jest szeroka gama funkcji sportowo-rekreacyjnych, które przyciągają zarówno mieszkańców, jak i odwiedzających. Na terenie znajduje się plac generała Władysława Andersa, gdzie można korzystać z takich udogodnień jak place zabaw, ścieżki spacerowe oraz zewnętrzna siłownia.

Oprócz tego, w ramach obiektów sportowych, dostępne są boiska należące do Szkoły Podstawowej nr 54 oraz Centrum Mistrzostwa Sportowego. Dodatkowo, w okolicy znajdują się place zabaw zlokalizowane za budynkami przy ulicach Rayskiego 2-4, 40-42 oraz Kujawskiej 7.

Warto również wspomnieć, że przed II wojną światową istniała niewielka hala sportowa przy ul. Podhalańskiej, która była jednym z miejsc aktywności fizycznej dla społeczności lokalnej.

Administracja i samorząd

W obrębie administracyjnym Centrum w Szczecinie znajduje się wiele istotnych instytucji, które pełnią kluczowe funkcje dla mieszkańców. Oto niektóre z nich:

• Rada Osiedla Centrum, z siedzibą przy al. Papieża Jana Pawła II 42,
• Izba Administracji Skarbowej, ul. Roosevelta 1, 2,
• Powszechny Zakład Ubezpieczeń, ul. Matejki 34,
• Sąd Rejonowy Szczecin-Prawobrzeże i Zachód, pl. Żołnierza Polskiego 16,
• Urząd pocztowy nr 1, al. Niepodległości 41,
• Urząd pocztowy nr 34, al. Wojska Polskiego 35.

Samorząd mieszkańców

Rada Osiedla Centrum składa się z 15 członków, którzy działają na rzecz swojej społeczności. Warto zauważyć, że podczas wyborów do rad osiedla, które miały miejsce 20 maja 2007 roku, wzięło udział 301 głosujących, co odpowiadało frekwencji w wysokości 1,61%. Natomiast w wyborach przeprowadzonych 13 kwietnia 2003 roku, liczba głosujących wyniosła 332, co stanowiło frekwencję równą 1,59%. Samorząd osiedla Centrum został powołany do życia w 1990 roku.

Transport

Wprowadzając się do naszej opowieści o transporcie publicznym w Szczecinie, nie sposób pominąć historycznego wpływu konnych omnibusów. Pierwsza linia tego rodzaju ruszyła w 1876 roku, prowadząc przez obszar obecnego Centrum, z przystanku Bram Królewskiej do Cmentarza Niemierzyńskiego.

W dniu 23 sierpnia 1879 roku otwarto pierwszą linię tramwaju konnego, która rozciągała się od zajezdni przy ul. Piotra Skargi, mijała aleję Wojska Polskiego i docierała do browaru Elysium, znajdującego się przy ul. Stanisława Staszica. W 1897 roku ta istotna linia transportowa została zelektryfikowana, co znacząco poprawiło efektywność przewozów.

W drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku, po przejęciu Szczecina przez administrację polską, zbudowano tymczasową linię kolei polowej. Jej celem było wywożenie gruzu ze zniszczonego śródmieścia. Stacja początkowa tego wyjątkowego środka transportu znajdowała się w obecnym Centrum, na placu Józefa Stalina, który dzisiaj znamy jako plac Odrodzenia.

Kolejne zmiany w infrastrukturze miały miejsce w 1972 roku, kiedy to przeprowadzono przebudowę torów tramwajowych na ulicy Buczka. W wyniku tych działań zlikwidowano tory biegnące jezdnią północną, a nowe umiejscowiono na promenadzie pomiędzy jezdnią północną a południową.

Decyzja podjęta 1 grudnia 1973 roku przez prezydenta Jana Stopyry zdecydowała o ograniczeniu transportu tramwajowego w Centrum. W ramach tego zarządzenia wycofano torowiska z alei Wojska Polskiego, ulicy Obrońców Stalingradu, ulicy Jacka Malczewskiego oraz części ulicy Franklina Delano Roosevelta. Równocześnie otwarto nowe torowisko na świeżym odcinku ulicy Mariana Buczka od placu Rodła do ulicy Jana Matejki.

Od 26 czerwca do 31 sierpnia 1992 roku MZK Szczecin przy współpracy z firmą Kapri przeprowadził modernizację torowisk tramwajowych na całej długości ulicy Mariana Buczka. Zmiany te miały znaczący wpływ na funkcjonalność systemu transportowego w mieście.

Rok 2020 przyniósł kolejne inwestycje – 15 stycznia rozpoczęto modernizację infrastruktury tramwajowej na placu Szarych Szeregów. W ramach tej przebudowy wymieniono tory tramwajowe na ulicy Piłsudskiego, łączące wspomniany plac z placem Odrodzenia. 24 lipca 2021 roku ruszył remont torowiska na odcinku ulicy Piłsudskiego, pomiędzy ulicą Matejki a Mazurską. Prace te zakończono w 2022 roku, a 27 czerwca przywrócono ruch tramwajowy, integrując go ponownie z codziennym życiem Szczecina.

Wykaz ulic i placów

Istniejące ulice i place

W tej sekcji przedstawiamy w wykazie istniejących ulic i placów w obrębie szczecińskiego osiedla Centrum. Nazwy ulic w języku niemieckim pochodzą z historycznego planu miasta ze 1937 roku, co daje ciekawy obraz przeszłości tego obszaru.

Nazwa	Dawne nazwy
Edmunda Bałuki	Bismarckstraße
	Ledóchowskiego
	Obrońców Stalingradu
Bogurodzicy	Greifenstraße
Borysza	Giesebrechtstraße
	Radomira
Olgi Boznańskiej	–
pl. Grunwaldzki	Westend Kirchplatz
	Kaiser-Wilhelm-Platz
Jagiellońska	Turnerstraße
Kaszubska	Elisabethstraße
Kujawska	Kantstraße
Jacka Malczewskiego	Birkenallee
Małopolska	Augustastraße
Mazowiecka	Schillerstraße
Mazurska	Preußische Straße
Monte Cassino	Arndtstraße
	Armii Czerwonej
pl. Odrodzenia	Friedrich-Karl-Platz
al. Papieża Jana Pawła II	Kaiser-Wilhelm-Straße
	al. Jedności Narodowej
Marszałka Józefa Piłsudskiego	Friedrich-Karl-Straße
	al. Pomorska
	ul. Mariana Buczka
Podhalańska	Fichtestraße
Generała Ludomiła Rayskiego	Kronprinzenstraße
	Polonii Zagranicznej
	Generała Karola Świerczewskiego
Franklina Delano Roosevelta	Pölitzer Straße
pl. Szarych Szeregów	Arndtplatz
	pl. Józefa Stalina
	pl. Sprzymierzonych
	pl. Konstantego Rokossowskiego
	pl. Włodzimierza Lenina
	pl. Sprzymierzonych
Śląska	König-Albert-Straße
Świętego Wojciecha	Karkutschstraße
Wielkopolska	Deutsche Straße
Stanisława Więckowskiego	Alte Falkenwalder Straße
	ks. Ignacego Skorupki
pl. Ludwika Zamenhofa	–
al. Wojska Polskiego	Falkenwalder Straße
pl. Żołnierza Polskiego	pl. Teatralny
	Königsplatz

Nieistniejące ulice i place

W tej części omówimy nieistniejące już ulice, które pierwotnie znajdowały się we wschodniej stronie obecnego centrum Szczecina, w obszarze, gdzie dzisiaj znajduje się centrum handlowe „Galaxy” oraz wieżowiec Pazim.

• ul. Cysterska (Loewestraße),
• ul. Dobrosławy (Bugenhagenstraße),
• ul. Leszka Białego (Giesebrechtstraße),
• ul. Borysza (Prutzstraße; współczesnie ul. Borysza odnosi się do fragmentu dawnej Giesebrechtstraße).

Ludzie związani z Centrum

Wśród znaczących postaci związanych z Centrum w Szczecinie można wymienić wiele inspirujących osób, które wniosły swój wkład w różne dziedziny życia społecznego i kulturalnego. Oto niektórzy z nich:

• Czesław Piskorski – był uznawany za pioniera polskiego krajoznawstwa i turystyki na Pomorzu Zachodnim; zamieszkiwał w latach 1945–1987 w kamienicy przy ulicy Mazurskiej 21,
• Emil Stoewer – znacząca postać polskiej motoryzacji, który współzarządzał szczecińską fabryką Stoewer-Werke AG; mieszkał w latach 1907–1917 w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 32,
• Erwin Ackerknecht – historyk literatury, profesor filozofii, pisarz oraz nauczyciel; zamieszkiwał w kamienicy przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 37,
• Heliodor Sztark – inżynier budownictwa oraz dyplomata, który pełnił rolę konsula w konsulacie przy Piłsudskiego 9; mieszkał w kamienicy przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 29,
• Helena Majdaniec – wokalistka bigbitowa; w latach 1947–2002 mieszkała z przerwami w kamienicy przy ulicy Wielkopolskiej 29,
• Henryk Osten-Ostachiewicz – artysta malarz, który był jednym z założycieli szczecińskiego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków; zamieszkiwał przy ulicy alei Papieża Jana Pawła II 41,
• Kurt Tucholsky – znany dziennikarz i pisarz; mieszkał przy ulicy Rayskiego 29,
• Stanisława Angel-Engelówna – uzdolniona aktorka; mieszkała w kamienicy przy alei Papieża Jana Pawła II 43 w latach 50. XX wieku,
• Wilhelm Meyer-Schwartau – architekt i miejski radca budowlany Szczecina; jego miejsce zamieszkania znajdowało się w kamienicy przy alei Wojska Polskiego 63 w latach 1891–1935.

Każda z tych postaci przyczyniła się do rozwoju kultury, architektury i sztuki w Szczecinie, zostawiając po sobie trwały ślad w historii miasta.

---

Oceń: Centrum (Szczecin)

---